SÁNG KIẾN VÀNH ĐAI VÀ CON ĐƯỜNG CỦA TRUNG QUỐC VỚI THÁCH THỨC VÀ TRIỂN VỌNG Ở VIỆT NAM

                                                                                                       LÊ HỒNG HIỆP

 Viện ISEAS-Yusof Ishak ở Singapore.

 

                        Kenya được cho là đã “gán” cảng Mombasa cho Trung Quốc,

 do không đủ khả năng trả nợ. (Ảnh: Citizentv)

      Giữa tháng 11 năm 2018, Học viện Ngoại giao Việt Nam và đại sứ quán Trung Quốc tại Việt Nam đã phối hợp tổ chức hội thảo Sáng kiến Vành đai và Con đường lần 2, với chủ đề Sáng kiến Vành đai và Con đường và Hợp tác Việt-Trung.Tân Đại sứ Trung Quốc tại Việt Nam, Hùng Ba có tham dự. Hội thảo diễn ra trong bối cảnh kỷ niệm 40 năm cải cách mở cửa của Trung Quốc và chặng đường 5 năm của sáng kiến Vành đai và Con đường. Đại sứ Hùng Ba khẳng định, với sáng kiến BRI của chủ tịch Tập Cận Bình, Trung Quốc chủ trương ủng hộ toàn cầu hóa kinh tế, thúc đẩy tự do hóa thương mại, đến nay đã có 100 quốc gia (trong đó có Việt Nam) tham gia. Việt Nam và Trung Quốc có ưu thế trong đẩy mạnh sáng kiến này. Phía Trung Quốc sẵn sàng hỗ trợ Việt Nam trong lĩnh vực mà Việt Nam có nhu cầu.

     Ông Lan Lập Tuấn, cựu Đại sứ Trung Quốc tại Indonesia, Canada và Thụy Điển, khẳng định, BRI đã được hiện thức hóa thêm một bước nữa khi được đưa vào văn bản của Liên Hợp Quốc (tổ chức UNDP và Trung Quốc đã ký bản ghi nhớ về hợp tác thúc đẩy BRI) và giới thiệu về đặc điểm nổi bật của BRI là kết nối chính sách và quy hoạch, kết nối hạ tầng (đường bộ, đường biển, đường sắt, cảng biển...), kết nối thương mại, kết nối tài chính (với nhiều hình thức, mạng lưới, cơ chế...) và kết nối lòng dân.

     Trong khi đó, ông Nguyễn Văn Thảo, trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam khẳng định rằng các lãnh đạo Việt Nam đã nhiều lần tái khẳng định ủng hộ sáng kiến Vành đai và Con đường và chủ động tham gia sáng kiến. Tuy nhiên, những ý kiến nghi ngại vẫn bộc lộ khá rõ. Tiến sĩ Nguyễn Xuân Cường, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Trung Quốc (thuộc Viện hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam), nêu ra những vấn đề gây trở ngại cho thực thi BRI giữa Việt Nam và Trung Quốc như: mức nợ cao với Trung Quốc ( trường hợp Malaysia đã xảy ra), chưa có dự án thuyết phục, tiêu biểu cho hợp tác Việt-Trung, cán cân nhập siêu cao nghiêng về phía Việt Nam, và BRI vẫn thiên về mặt thương mại. Ngoài ra ông Cường cũng đề cập tới vấn đề niềm tin giữa 2 nước và thực tế là BRI giữa 2 nước phần nhiều vẫn dừng ở ý tưởng.

     Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trường – nguyên đại sứ Việt Nam tại Mexico và Thụy Điển, đã xoáy sâu vào 2 vấn đề có thể cản trở Việt Nam tham gia tích cực vào BRI, đó là dự án nhà máy điện hạt nhân Trung Quốc đặt ở sát biên giới Việt-Trung cũng như khả năng Trung Quốc triển khai các nhà máy điện nguyên tử nổi trên biển Đông, vì các nhà máy như thế này nếu xảy ra sự cố đều đe dọa nghiêm trọng đến an ninh, an toàn của Việt Nam. Chúng tôi trân trọng đăng lại bài viết của Lê Hồng Hiệp và MỘT BÀI GIỚI THIỆU SÁCH gửi đến bạn đọc tham khảo .

        Việt Nam, vốn nằm trong phạm vi địa lý của sáng kiến vành đai và con đường (BRI) của Trung Quốc và có nhu cầu lớn về đầu tư cơ sở hạ tầng, có thể được hưởng lợi từ sáng kiến ​​này. Theo báo cáo Triển vọng cơ sở hạ tầng toàn cầu do Trung tâm cơ sở hạ tầng toàn cầu xuất bản năm 2017, nhu cầu đầu tư cơ sở hạ tầng của Việt Nam từ năm 2016 đến năm 2040 là 605 tỷ đô la. Đáng chú ý, khoảng cách giữa nhu cầu đầu tư và xu hướng đầu tư hiện tại là con số khổng lồ 102 tỷ đô la Mỹ, có nghĩa là Việt Nam sẽ phải tích cực tìm kiếm các nguồn kinh phí khác nhau để bù đắp cho sự thiếu hụt này. Do đó, Việt Nam đã ủng hộ BRI vì đây có thể trở thành một nguồn vốn quan trọng mà Hà Nội muốn khai thác trong tương lai.

     Trong chuyến thăm Hà Nội của chủ tịch Tập Cận Bình vào tháng 11 năm 2017, hai nước đã ký Bản ghi nhớ (MOU) về việc thúc đẩy kết nối khuôn khổ hai hành lang, một vành đai với sáng kiến vành đai và con đường. Tuy nhiên, việc ký bản ghi nhớ không đảm bảo rằng BRI sẽ có những đột phá ở Việt Nam trong tương lai gần.

     Trên thực tế, ngoài một số tuyên bố hoan nghênh BRI và đề xuất các nguyên tắc để thực hiện sáng kiến này, các phản ứng của Việt Nam đối với BRI vẫn còn dè dặt. Cho đến nay, không có dự án cơ sở hạ tầng mới nào ở Việt Nam, được chính thức công nhận là do BRI tài trợ, ngoại trừ khoản vay bổ sung 250 triệu USD cho tuyến tàu điện Cát Linh – Hà Đông tại Hà Nội đã được hai bên lặng lẽ và không chính thức coi là thuộc BRI. Thái độ này của Hà Nội có thể được giải thích bởi ba yếu tố chính.

     Thứ nhất, Việt Nam nhìn chung thận trọng trước các tác động có thể có của sáng kiến này. Phải mất hai năm hai nước mới đàm phán xong bản MOU, cho thấy hai bên đã có một số bất đồng về nội dung của nó. Tiêu đề của MOU, nhấn mạnh việc thúc đẩy kết nối giữa hai sáng kiến, cũng đáng chú ý, vì nó ngụ ý rằng khuôn khổ “Hai hành lang, một vành đai” được coi là một kế hoạch riêng biệt và Việt Nam không muốn gọi đây là một cấu phần thuộc BRI, ít nhất là về mặt công khai.

    Sự dè dặt như vậy là dễ hiểu xuất phát từ sự nghi kỵ kéo dài giữa hai nước trong bối cảnh tranh chấp biển Đông. Ở cấp độ chính thức, việc Việt Nam nhấn mạnh các nguyên tắc như đồng thuận, bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau và tuân thủ Hiến chương Liên Hợp Quốc và luật pháp quốc tế trong việc thực hiện BRI cho thấy Việt Nam đang rất thận trọng trước tác động của BRI.

     Một số học giả cũng đã bày tỏ quan ngại rằng BRI có “các tác động vượt ra ngoài lĩnh vực kinh tế”. Tại một hội thảo quốc tế được tổ chức tại Hà Nội vào tháng 10 năm 2017 về các cơ hội và thách thức mà BRI mang lại, các học giả đã cảnh báo rằng sự tham gia của Việt Nam vào sáng kiến ​​này có thể dẫn đến tình trạng “phụ thuộc quá mức” vào Trung Quốc, và thậm chí gây hại cho các tuyên bố lãnh thổ và hàng hải của Việt Nam ở biển Đông. Họ cũng nhấn mạnh những lo ngại khác, chẳng hạn như việc Trung Quốc thường không bảo vệ đầy đủ các quyền lao động, hồ sơ môi trường yếu kém của các công ty Trung Quốc, tình trạng thiếu minh bạch và việc Trung Quốc đôi khi thách thức các cơ chế giải quyết tranh chấp được quốc tế công nhận. Vì vậy, các học giả này khuyến nghị Việt Nam và các nước khác nên nhìn xa hơn những lợi ích kinh tế khi xem xét tham gia vào BRI.

     Thứ hai, như một số học giả Việt Nam đã chỉ ra, việc vay tiền của Trung Quốc không “rẻ” cũng không “dễ”. Lãi suất cho vay của Trung Quốc sẽ không thấp như nhiều người mong đợi. Ví dụ, chính phủ Thái Lan đã coi mức lãi suất 2,5% mà Trung Quốc đề nghị cho dự án tuyến đường sắt cao tốc nối Bangkok và Nakhon Ratchasima là quá cao, và quyết định không vay từ Trung Quốc.  Trung Quốc cũng thường áp đặt các điều kiện cho các khoản vay ưu đãi của mình, bao gồm việc sử dụng các công nghệ, thiết bị và nhà thầu của Trung Quốc. Về vấn đề này, kinh nghiệm dồi dào của Việt Nam đối với hồ sơ nghèo nàn của các nhà thầu và công nghệ Trung Quốc tại các dự án khác nhau sẽ khiến Việt Nam không mặn mà với các khoản vay của Trung Quốc thông qua BRI nếu chúng đi kèm với các điều kiện như vậy.

     Thứ ba, có các giải pháp thay thế cho BRI mà Việt Nam muốn sử dụng để tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng của mình, bao gồm các khoản vay từ các tổ chức tài chính quốc tế và các đối tác ODA, đặc biệt là Nhật Bản. Sau khi Việt Nam trở thành quốc gia có mức thu nhập trung bình hồi năm 2009, các khoản vay từ các nguồn này đã trở nên đắt đỏ hơn, nhưng có những mặt tích cực khiến chúng trở nên hấp dẫn hơn đối với Việt Nam so với các khoản vay BRI. Ví dụ, các khoản vay từ các tổ chức tài chính quốc tế thường có ít điều kiện hơn và không yêu cầu sử dụng nhà thầu hoặc thiết bị từ bất kỳ quốc gia cụ thể nào. Trong khi đó, mặc dù các khoản vay ODA từ Nhật Bản cũng thường yêu cầu Việt Nam sử dụng các thiết bị và dịch vụ của Nhật Bản trong hầu hết các trường hợp, các nhà thầu và công nghệ Nhật Bản nhìn chung vẫn được công chúng Việt Nam coi là đáng tin cậy hơn các nhà thầu và công nghệ của Trung Quốc.

     Một lựa chọn khác cho phát triển cơ sở hạ tầng mà Việt Nam muốn thúc đẩy là mô hình Đối tác Công-Tư (PPP). Từ năm 2011 đến năm 2017, Việt Nam đã huy động được 200.000 tỷ đồng (tương đương khoảng 9 tỷ đô la Mỹ) từ các doanh nghiệp tư nhân cho các dự án đầu  tư dưới hình thức PPP. Mặc dù có những vấn đề nhất định, các dự án PPP sẽ tiếp tục là một công cụ chính để Việt Nam phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng của mình, kể cả các dự án quy mô lớn, vì hình thức này giúp giảm gánh nặng tài chính và nghĩa vụ quốc tế của chính phủ.

     Tóm lại, Việt Nam tỏ ra thận trọng, nếu không nói là miễn cưỡng, trong việc vay tiền qua BRI. Điều đó có nghĩa là việc triển khai BRI tại Việt Nam có thể sẽ chậm.

     Trong những năm tới, Việt Nam có thể vay tiền từ BRI cho một vài dự án “thí điểm” để có thể có được đánh giá rõ hơn về tác động của BRI. Do nợ công tăng cao, Việt Nam có thể không muốn vay qua kênh chính phủ. Thay vào đó, Việt Nam có thể khuyến khích các nhà đầu tư tư nhân trong nước vay các khoản vay BRI thông qua ngân hàng đầu tư hạ tầng châu Á (AIIB) để xây dựng các dự án cơ sở hạ tầng theo mô hình BOT. Biện pháp này cũng giúp làm giảm tác động chính trị và chiến lược của các khoản vay BRI đối với Việt Nam.

     Nhận thức của Việt Nam đối với BRI trong tương lai cũng sẽ phụ thuộc vào các điều khoản thương mại của các khoản vay BRI cũng như mức độ đáng tin cậy của các nhà thầu và công nghệ Trung Quốc. Về vấn đề này, Việt Nam sẽ không chỉ quan sát hiệu quả của các dự án do Trung Quốc tài trợ trong nước mà cả các dự án do BRI tài trợ ở các khu vực khác trên thế giới.

     Cuối cùng, các tranh chấp biển Đông đang tiếp diễn, có thể là một yếu tố bất định trong việc đánh giá triển vọng tương lai của BRI tại Việt Nam. Nếu tranh chấp gia tăng và quan hệ song phương căng thẳng hơn, Việt Nam sẽ trở nên nhạy cảm hơn trước các tác động chính trị và chiến lược của sáng kiến này. Ngược lại, nếu tình hình lắng dịu và hai bên đạt được tiến bộ trong việc quản lý các tranh chấp, Việt Nam có thể sẽ sẵn sàng đón nhận BRI hơn.

Biên dịch: Phan Nguyên – Trang mạng Nghiên cứu quốc tế. “Potholes lie ahead for China’s Belt and Road Initiative in Vietnam”, VnExpress, 12/04/2018.

          Vành đai và Con đường: Trật tự Thế giới của Trung Quốc

Tác giả: Roger Boyes | Biên dịch: Đinh Nho Minh

Belt and Road: A Chinese World Order. Tác giả: Bruno Maçães, Hurst, 2018, 288 trang, giá: 20 bảng.

Những cư dân đầu tiên của Forest City sẽ chuyển đến vào hè này. Nó được gọi là Forest City (Thành phố Rừng) vì khu này trước là rừng ở Malaysia. Bruno Maçães cho rằng trong 10 năm tới, thành phố này sẽ có tới 1 triệu cư dân. Các tòa nhà chọc trời đang được hoàn thiện sau một tuần xây dựng suốt ngày đêm. Nó là một phần của thế giới được xây dựng bên ngoài Trung Quốc, nhưng theo các quy tắc của Trung Quốc để thực hiện một giấc mơ Trung Quốc. Maçães quá khéo léo nên không muốn nói ra điều hiển nhiên: chỉ có ai điên hoặc hết lựa chọn mới tới đó sống.

Khi thành phố dần hình thành, bốn tầng lớp xã hội dần định hình. Ở trên đỉnh là những người Trung Quốc giàu có và muốn một nơi an toàn để trữ tiền, cũng như có không khí trong lành để hít thở mà không cần đeo khẩu trang. Tất cả các biển hiệu đều được viết bằng tiếng Quan Thoại. Rồi tầng lớp tiếp theo là những người cung cấp dịch vụ y tế giáo dục. Họ cũng là người Trung Quốc, nhưng sẽ có cả những người Anh được thuê để điều hành các trường cấp ba cho giới quý tộc. Tầng lớp thứ ba là nhân viên an ninh, chủ yếu là người Nepal. Cuối cùng là những người Bangladesh và Ấn Độ, chuyên xây dựng, sửa chữa, và lau dọn – những người vô hình.

Forest City là một phần của chiến lược Vành đai và Con đường của Bắc Kinh nhằm thực hiện chủ nghĩa thực dân kiểu mới ở 70 quốc gia. Kế hoạch trở thành siêu cường và thiết lập trật tự thế giới mới của Trung Quốc đòi hỏi việc xây nhiều cảng nước sâu, kể cả ở những chỗ không cần cảng, đảm bảo an ninh cho chuỗi cung ứng, và bảo vệ các tuyến hàng hải với Trung Quốc. Kế hoạch này bao gồm giúp đỡ Zimbabwe giám sát người dân và đầu tư vào các nước có nguồn khoáng sản hiếm cần thiết cho nền kinh tế đang phát triển. Kế hoạch cũng bao gồm việc giao những nhiệm vụ địa chiến lược mới cho các nước mà Trung Quốc muốn là đồng minh của mình: Kazakhstan là “cửa ngõ tới Châu Âu của Trung Quốc”, Pakistan là “cửa ngõ tới Ấn Độ Dương”, Djibouti là “cửa ngõ tới Đông Phi”.

Maçães miêu tả tất cả những điều này qua giọng văn súc tích và sắc bén mà độc giả đã làm quen qua cuốn sách đầu tiên của ông, The Dawn of Eurasia (Bình minh của Á-Âu).Forest City được miêu tả là giống với thế giới của nhà văn khoa học giả tưởng Hao Jingfang trong cuốn Folding Beijing (Bắc Kinh Luân Chuyển) với một chút tô điểm từ cuốn Republic (Cộng hòa) của Plato”. Maçães không muốn được nhắc đến trong mục châm biếm Pseud’s Corner trên tạp chí Private Eye, nhưng ông viết vậy bởi ông đã đọc cả sách của Hao và Plato nên muốn gợi nhớ tới một “thế giới toàn trị không tưởng kinh điển và siêu hiện đại”. Maçães, cựu bộ trưởng phụ trách Châu Âu của Bồ Đào Nha và giờ là nghiên cứu viên cao cấp của Đại học Nhân dân Trung Quốc, là một những bộ óc sáng suốt nhất trong thời đại hỗn loạn này.

Cuốn Vành đai và Con đường: Trật tự Thế giới của Trung Quốc là một bài luận văn dài về chuyện gì sẽ xảy ra nếu Trung Quốc thiết lập trật tự thế giới mới. Mặc dù cuốn sách này thiếu một văn phong báo chí như trong cuốn đầu của ông, nó vẫn rất hấp dẫn. Ví dụ, ông mổ xẻ về dịch vụ làm mối giữa phụ nữ Ukraine và đàn ông Trung Quốc. Ông phân tích về việc đầu tư của Trung Quốc đang làm nên những kì tích về kĩ thuật và xây dựng, bao gồm việc mở rộng cao tốc Karakoram nối liền Tân Cương ở miền Tây Trung Quốc với miền trung Pakistan. Châu Á đang phát triển một phần nhờ tham vọng của Trung Quốc, và vì thế Maçães rất phấn khích.

Tuy nhiên, vấn đề của dự án Vành đai và Con đường nằm ở cách triển khai và động cơ. Liệu Trung Quốc có đang dùng dự án này để ngụy trang cho sự trỗi dậy về quân sự để đối đầu với Hoa Kỳ hay không? Nó sẽ dẫn tới đâu? Liệu nó có dẫn tới Bẫy Thucydides, trong đó cường quốc đang lên và cường quốc nguyên trạng chật vật tìm cách tránh chiến tranh?

Hoa Kỳ không chỉ là quốc gia duy nhất lo ngại về việc Trung Quốc thách thức nguyên trạng. Maçães kể câu chuyện về một gián điệp Ấn Độ, mật danh Con khỉ, tìm cách thâm nhập vào Pakistan để tài trợ cho các nhóm ly khai ở Balochistan nhằm phá hoại quan hệ giữa Pakistan và Trung Quốc. Trung Quốc hiện đang xây dựng cảng Gwadar ở Pakistan. Đây sẽ là mục tiêu chính trong âm mưu của Ấn Độ nếu nó được thực hiện. Nhưng tại sao Ấn Độ phải lo lắng về kế hoạch của Trung Quốc? Maçães trả lời rằng: “Sức mạnh quân sự của Trung Quốc sẽ hiện diện từ cả phía Đông, Tây, và Bắc. Kế hoạch của Trung Quốc cũng sẽ đồng thời giúp Pakistan cắt đứt Ấn Độ khỏi Iran về mặt địa chính trị”.

Trung Quốc đang tìm cách giảm tính dễ bị tổn thương của mình bằng cách đầu tư mạnh vào các tuyến hàng hải để vận chuyển nguyên liệu thô và nhiên liệu. Các tuyến này không chỉ đi qua các cảng nước ấm, mà còn ngày càng phụ thuộc nhiều vào Bắc Cực. Khi băng ở đây tan, việc vận chuyển qua tuyến đường phía bắc từ Châu Âu về Trung Quốc sẽ nhanh hơn nhiều so với hiện giờ. Cho tới giờ Trung Quốc phải chấp nhận rằng họ không thể thực hiện kế hoạch này đơn phương, mà phải đàm phán điều khoản với Nga và các nước khác giáp Bắc Băng Dương.

Trung Quốc đầu tư dưới dạng cho vay, tuy nhiên họ thường chấp nhận trả nợ bằng cổ phần thay vì tiền mặt. Kết quả của kế hoạch này là các nước như Pakistan và Sri Lanka đang nghi ngờ rằng họ đang bị Trung Quốc xâm chiếm chủ quyền qua các dự án cơ sở hạ tầng. Các dự án thường được thực hiện bởi nhân công Trung Quốc, nên nó không tạo nhiều việc làm cho các nước sở tại; quản lí Trung Quốc ở các dự án cũng thường độc đoán. Dự án Vành đai và Con đường có thể dẫn tới phản ứng xấu từ các nước này do lo ngại về sự trở lại của chế độ thực dân kiểu mới.

Những kế hoạch này sẽ có tương lai như thế nào? Maçães mường tượng về Trung Quốc năm 2049, một thế kỷ sau ngày thành lập quốc gia cộng sản này. Liệu sẽ có lễ kỉ niệm không? Liệu Đảng Cộng sản Trung Quốc có còn cầm quyền để tổ chức đại lễ không? Tác giả nhìn thấy bốn khả năng. Khả năng thứ nhất, Trung Quốc sẽ dần hội nhập với trật tự thế giới tự do và nền kinh tế của họ sẽ ngang bằng với Hoa Kỳ. Cùng với nhau, họ sẽ thống trị nền kinh tế quốc tế, nhưng về quân sự và chính trị thì Trung Quốc sẽ không thách thức sự lãnh đạo của Hoa Kỳ.

Ở kịch bản thứ hai, Trung Quốc sẽ thế chỗ Hoa Kỳ trở thành cường quốc số một thế giới, nhưng trật tự thế giới – bao gồm các thể chế đa phương và tự do thương mại – sẽ như cũ. Trường hợp thứ ba có kết quả đáng lo ngại hơn: Trung Quốc không những thế chỗ Hoa Kỳ, mà còn thay giá trị phương Tây bằng giá trị Trung Hoa, và Bắc Kinh sẽ thiết lập trật tự mới. Trường hợp cuối cùng là khả thi nhất. Trung Quốc và Hoa Kỳ sẽ buộc phải chung sống với nhau, trong đó cạnh tranh và hợp tác đồng thời xảy ra. Trường hợp này sẽ hơi giống với mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Liên Xô trong Chiến tranh Lạnh.

Không trường hợp nào có thể xua tan mối lo ngại. Cuộc cạnh tranh quyền lực gay cấn này sẽ kết thúc như thế nào? Maçães nói: “Nó sẽ là một thế giới của thánh, tiên tri và ma quỷ.” Ông đúng ra nên nhắc tới cả tướng lĩnh quân đội. Mặc dù Maçães lạc quan về kịch bản tương lai, khó mà có thể tưởng tượng được Trung Quốc và Hoa Kỳ có thể tái thiết lập được mối quan hệ của họ mà không có đối đầu quân sự. Chúng ta đều nên lo ngại về điều đó.

Tiếng Anh: Times of London, 14/12/2018. Theo trang mạng Nghiên cứu quốc tế ngày 22 tháng 2 năm 2019.